پیامبر(ص) چگونه ایرانیان را به اسلام دعوت کرد

به گزارش گنابادتایمز و به نقل از خبرگزاری فارس، بدون شک ورود اسلام به سرزمین پهناور ایران، تحول عمیق و گسترده‌ای بر ابعاد گوناگون دینی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایرانیان داشته است، هر چند نمی‌توان انکار کرد که جنگ اعراب مسلمان با دولت ساسانی و شکست امپراتوری ساسانی موجب شد که اسلام با سرعت بیشتری به همه‌ مناطق ایران برسد و آرام‌آرام مردم زیادی با رها کردن دین زرتشتی به دین جدید بگروند و برای بسط و تعمیق آن فداکاری‌های زیادی از خود نشان دهند. اما این پرسش همواره مطرح شده است که آیا نفوذ دین اسلام در ایران، معلول پیروزی عرب‌ها و حاصل خونریزی‌ها و خشونت‌هایی است که به آن‌ها نسبت می‌دهند (و البته اساس درستی هم ندارد) و یا محصول فرآیندی تدریجی و عمدتاً فرهنگی است که بر بستر آماده‌ جامعه‌ ایرانی جاری شد و با گذر از فراز و نشیب‌های بسیاری به اعماق لایه‌های ذهنی و شخصیتی ایرانیان نفوذ کرد، جریان‌های فکری گوناگونی با انگیزه‌های مختلف و خاستگاه‌های متفاوتی کوشیده‌اند تا این گونه القا کنند که اسلام ایرانیان، نتیجه‌ قدرت شمشیر و خشونت اعراب است! نظریه‌‌ای که علاوه بر مباینت با قوانین و سنت‌های اجتماعی، چیزی جز تحقیر و توهین به شعور و شخصیت ایرانیان نیست! به همین منظور باحجت‌الاسلام امیرعلی حسنلو مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات گفت‌وگو کردیم که مشروح آن در ادامه می‌آید:

*ابتدا به طور اجمالی به واکنش مردم ایران به حمله سپاه اسلام به کشورشان اشاره می‌کنید؟

-دلایل بسیاری بر این حقیقت تأکید دارد که نه تنها اعراب مسلمان در جریان فتح ایران، دست به کشتار و جنایت نزدند و آثار فرهنگی، دینی و ملی ایرانیان را از بین نبردند و اساساً جز با سپاه ساسانی وارد جنگ نشدند، بلکه مردم ایران، خود به سبب آشنایی با اسلام و بیزاری و نفرت از حکومت ساسانیان، به استقبال لشکر اسلام رفتند و دست کم، حکومت ساسانی را در برابر لشکر اسلام یاری نکردند، خدمات بی‌نظیر مسلمانان در آموختن، آموزیدن، تألیف و تصنیف علوم و معارف اسلامی و نیز بسط و گسترش و تبلیغ ارزش‌های اسلام نشان می‌دهد که ایرانیان با اختیار و از سرشوق و انگیزه‌های انسانی، اسلام را پذیرا شدند و به آن خدمت کردند، اسلام موجب شد ایرانیان از زیر بار ستم‌ها و تبعیض‌های ظالمانه‌ پادشاهان ساسانی رها شده و استعداد‌های نهفته‌ علمی و معنوی آنان شکوفا شود، چنان که ایرانیان نیز با قدرشناسی از نعمت اسلام، آن را در بستر فرهنگ توحیدی و انسانی خود پروریده و به اوج شکوفایی رساندند، آنچه در برخی کتاب‌ها درباره‌ حمله‌ اعراب مسلمان و جنایت‌های آنان به تصویر کشیده شده است، در اکثر موارد، دروغ‌های بی‌شرمانه‌ای است که دشمنان اسلام و ایران آن را ساخته و تبلیغ کرده‌اند.

*خب! طبیعی‌تر این گونه به نظر می‌رسد که ایرانیان در برخورد اول به راحتی پذیرای اسلام نشدند؟

-فرهنگ هر جامعه، مجموعه‌اى از مؤلفه‌های عینى Ùˆ ذهنى است Ú©Ù‡ میراث نسل‌هاى متوالى Ùˆ داراى عناصرى مانند علم Ùˆ دین Ùˆ… است، ابزارهاى مختلف آموزشى Ùˆ تبلیغى در شکل‌گیرى Ùˆ استمرار فرهنگ، نقش بازی می‌کنند،(Û±) انسان با ویژگى‌ها Ùˆ احساسات خاص Ùˆ پیچیده‌ای مانند حس برترى‌طلبی، کمال‌جویى، آزادى‌خواهى، سلطه‌گریزى Ùˆ اختیار در فرآیند فرهنگ‌سازى نقش اول را ایفا می‌کند، اسلام Ùˆ مسلمانی چیزی شبیه واکسن Ùˆ یا جرعه‌ آبی نیست Ú©Ù‡ توسط یک فرد Ùˆ در یک لحظه به حلقوم ایرانیان بریزند، هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند Ú©Ù‡ فلان شخص، اسلام را به ایران وارد کرد، بلکه مسلمانی ایرانیان امری فرهنگی Ùˆ محصول قر‌ن‌ها تلاش Ùˆ مجاهدت علمی Ùˆ تبلیغی است؛ اتفاقاً حمله‌ اعراب، این فرآیند را مقداری کند کرد Ùˆ سبب شد ایرانیان قدری در برابر فرهنگ اسلامی مقاومت کنند، اما هنگامی Ú©Ù‡ با آموزه‌های اسلام آشنا شدند، نه تنها دسته دسته به اسلام روی آوردند؛ بلکه خود مبلغ Ùˆ ترویج‌گر آن شدند.

*آیا این دعوت از زمان خود پیامبر خاتم(ص) شروع شد؟!

-مطالعه‌ سیره‌ پیامبر(ص) نشان می‌دهد Ú©Ù‡ تمام اقدامات ایشان براى گسترش اسلام، Ú†Ù‡ در خود حجاز Ùˆ Ú†Ù‡ نسبت به کشورهای دیگر (جز موارد جنگ‌های دفاعی)ØŒ فرهنگى بوده است،(Û²) پیامبر اسلام(ص) بر اساس رسالت جهانى‌اش(Û³) به پادشاهان ایران، روم، حبشه Ùˆ … نامه نوشت Ùˆ آن‌ها را به اسلام دعوت کرد، این رفتار پیامبر به خوبی حاکی از اعتقاد ایشان به برنامه‌ فرهنگی برای گسترش اسلام است(Û´)ØŒ این گونه بود Ú©Ù‡ پیامبر اکرم(ص) در مدت کوتاهى توانست با انقلاب فرهنگى، در یک جامعه‌ جاهلى،(Ûµ) افرادى را تربیت کند Ú©Ù‡ در راه گسترش اسلام جانفشانى کنند Ùˆ به مراتب عالى معنوى نایل شوند، پس از رحلت پیامبر(ص)ØŒ مسلمین براى دفاع از کیان اسلام Ùˆ نشر فرهنگ اسلامی به فراسوى جهان، مرزهاى جغرافیایى را در نوردیدند Ùˆ زمینه‌هاى گسترش اسلام در ایران Ùˆ دیگر کشورها را فراهم کردند.

*چه عواملی در گسترش اسلام در ایران مؤثر بوده است؟

-عوامل گسترش اسلام و پایدارى و بالندگى آن پس از گشوده شدن دروازه‌هاى ایران به روى اسلام را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

-شرایط اجتماعى، سیاسى و فرهنگى نامناسب ایران در دوره‌ ساسانی سبب شد که مردم ایران به استقبال دین اسلام بروند و با اختیار خود مسلمان شوند، چنان که در بسیارى از شهرها، حاکمان بدون جنگ و درگیرى، به سبب عدم مقاومت مردم در مقابل سپاه اسلام، پرداخت جزیه را مى‌پذیرفتند و با سپاه اسلام صلح مى‌کردند.(۶)

-تشریع قانون جزیه از طرف پیامبر اکرم(ص) و استمرار آن و مختار بودن مردم در پذیرش دین یا پرداخت جزیه در تمام مناطق فتح شده اعمال مى‌شد.(۷)

-تخریب نکردن آتشکده‌هاى مجوس در ایران، چنان که گزارش شده است، یکى از سرداران عرب فرمان داد تا به یک امام جماعت و مؤذن او تازیانه زدند، چون یکى از معابد زرتشتى را ویران کرده بودند و سنگ‌هاى آن را در بناى مسجد به کار برده بودند، در قرن ۱۰ میلادى، یعنى سه قرن پس از فتح ایران، آتشکده‌هاى زرتشتیان در عراق و فارس و کرمان و سیستان و خراسان و آذربایجان و در سراسر ایران برپا بود،(۸) پیروان دین زرتشت به تدریج و به اختیار خود به دین اسلام گرویدند، وجود پیروان زرتشتى در ایران تا عصر حاضر و آزادى آنان در اجراى مراسم دینى، بهترین دلیل بر نبود اجبار و زور در پذیرش دین اسلام است.(۹)

-مسلمان شدن بسیارى از ایرانیان، قبل از فتح ایران که در یمن و بحرین به‌ سر می‌‌بردند، گفته شده پس از جنگ قادسیه، ۴ هزار دیلمى با اختیار خود به دین اسلام گرویدند.(۱۰)

-خدمات ایرانیان به اسلام، تولید و توسعه‌ علوم اسلامى و تدوین هزاران کتاب در زمینه‌ علوم به طورى که بزرگ‌ترین صاحبنظران در علوم مختلف اسلام از شیعه و سنى از میان ایرانیان برخاسته‌اند و ایرانیان با اندک فاصله پس از رسیدن اسلام به ایران، در زمینه‌ علوم اسلامى اعم از سیره، تاریخ، فقه، حدیث، رجال، علوم قرآنى، علوم عقلى و فنى و تجربى، با نوآورى‌هاى شگفت، به تولید علم پرداختند و این شیوه‌ فرهنگ‌سازى را به کشورهاى غربى انتقال دادند و مؤثرترین قدم‌ها را در تکامل علوم اسلامى برداشتند،(۱۱) چنان که پیامبر اکرم(ص) درباره‌ ایرانیان مى‌فرماید: اگر علم به ستاره‌ ثریا آویخته باشد، گروهى از فرزندان ایران به آن دست مى‌یابند.(۱۲)

-در پایان دوره‌ هخامنشى، اسکندر مقدونى سراسر ایران را به زور شمشیر فتح کرد و حکومت (سلوکیان) تأسیس شد و سال‌ها بر سراسر ایران حکومت کردند، اما هرگز نتوانستند فرهنگ یونانى و غربى را بر ایرانیان تحمیل کنند، بلکه از فرهنگ و معمارى ایرانیان تأثیر پذیرفتند و ایرانیان هرگز دچار خودباختگى فرهنگى و بى‌هویتى نشدند و به ترویج این فرهنگ‌ها نیز نپرداختند،(۱۳) پس از اسلام نیز مردم ایران شاهد تهاجم اقوام مختلف از ماوراء‌النهر و مغولستان، با فرهنگ‌هاى مختلف بودند، ولى هرگز دین «شمنى مغول» را ترویج ندادند، بلکه مهاجمان را مغلوب فرهنگ اسلامى خویش ساختند، در حالی که یقیناً شمشیر مغولان از شمشیر اعراب برنده‌تر و تیزتر و قتل و جنایت آن‌ها در طول تاریخ ایران بى‌نظیر بوده است و اعراب مسلمان هرگز چنین جنایاتى را در ایران مرتکب نشدند.

*آیا واقعاً ایرانیان بدون زور شمشیر مسلمان شدند؟

-هرگز نمى‌توان گسترش دین اسلام در ایران را به زور شمشیر دانست، بلکه باید آن را در علل زیر باید جستجو کرد:

۱٫غنى بودن محتواى دین اسلام و فرهنگ انسان‌دوستانه و ضد تبعیض و عدالت‌محور آنکه با فطرت انسان سازگار است،

۲٫پس از گشوده شدن مرزها، ارتباط مردم ایران با مسلمانان تنگاتنگ شد، این پیوند خود در ترویج دین اسلام مؤثر بود و ایرانیان از نزدیک شاهد جامعه‌ مسلمانان بودند که با حکومت اشرافى و جامعه‌ طبقاتى ساسانى متفاوت بود.(۱۴)

۳٫اسراى جنگى ایرانى که به همراه خانواده و فرزندان به مدینه و شهرهاى دیگر منتقل شده و در کنار مسلمانان زندگى مى‌کردند، تحت تأثیر جامعه‌ مسلمین مجذوب اسلام مى‌شدند.(۱۵)

۴٫ایرانیانى که قرن‌ها شاهد اشرافی‌گرى شاهان ساسانى و محرومیت طبقات دیگر جامعه از امکانات اولیه‌ زندگى بودند، با مشاهده‌ ساده‌زیستى خلفاى اسلامى، از جمله امیرمؤمنان(ع) و عاملان آن‌ها در شهرهاى ایران که مثل پایین‌ترین طبقات مردم زندگى مى‌کردند، به پذیرش آیین اسلام ترغیب شدند.(۱۶)

۵٫حضور صحابه بزرگ پیامبر اکرم(ص) در جنگ‌ها و فتوحات ایران و قبول مسئولیت فرماندارى در نواحى مختلف ایران نیز یکى از عواملى بود که در ترویج اسلام در ایران تأثیر بسزایى داشت؛ سلمان فارسى وقتى از طرف خلیفه دوم براى فرماندارى مداین اعزام شد، مردم منتظر بودند که با تشریفات خاصى وارد شهر شود، اما سلمان سوار بر درازگوشى برهنه براى اداره‌ امور مردم وارد شهر شد و خدمات ارزنده‌اى به مردم ارائه داد، این خود از مهم‌ترین عوامل ترویج اسلام در ایران بود.(۱۷)

*خب! درباره گسترش اسلام در سایر کشورها هم توضیح می‌دهید؟

-گسترش اسلام و پایدارى آن در ایران و صدور آن از این کشور به سایر کشورهاى جهان که هیچ فتحى در آن‌ها انجام نشده بود، علل دیگرى دارد، چون حکومت ظالمانه و مستبدانه‌ بنى امیه و بنى‌عباس از عهده‌ این مسئولیت سنگین بر نمى‌آمدند و عملکرد آن‌ها به عنوان خلیفه در جامعه‌ ایران، پاسخ و نتیجه‌ مثبتى نداشت که در رشد و پایدارى اسلام تأثیرگذار باشد، بلکه برعکس، مردم ایران با دیدن رفتار تبعیض‌آمیز کارگزاران خلفا و حتى برخى خلفاى اولین، درباره‌ آن‌ها دچار تردید شدند و فرقه‌هاى مختلفى پس از ورود اسلام به ایران به وجود آمد که ناشى از عملکرد منفى مدعیان دروغین جانشینى پیامبر(ص) بود.(۱۸)

عنایت Ùˆ توجه پیامبر اکرم(ص) Ùˆ امیرمؤمنان(ع) Ùˆ اهل بیت(ع) به ایرانیان Ùˆ رفع تبعیض از موالى Ú©Ù‡ در دوره‌ خلفاى پیشین رواج داشت(Û±Û¹)ØŒ سبب مى‌شد Ú©Ù‡ ایرانیان، روز به روز شیفته Ùˆ شیداى اسلام راستین شوند؛ چنانکه گفته شده است: «….پدران ما تا اسلام را نمى‌شناختند در برابر آن جنگیدند Ùˆ چون شناختند، در راه آن جنگیدند، این خود مایه‌ سرافرازى است… یکى از بیچارگى‌هاى ایرانیان این است Ú©Ù‡ تاریخ خود را نمى‌دانند»!(Û²Û°)

به اعتبار همین اسلام راستین، بر مبنا Ùˆ محوریت اهل بیت(ع) بود Ú©Ù‡ پس از نهضت امام حسین(ع)ØŒ بسیارى از ایرانیان(Û²Û±) در سپاه مختار براى انتقام حضور داشتند(Û²Û²) Ùˆ این اندیشه را به ایران Ùˆ فراسوى منطقه‌ مرکزى، همچون خراسان Ùˆ طبرستان (مازندران) Ùˆ… بسط دادند Ùˆ بنى‌عباس با زیرکى از همین موج، سود جست Ùˆ امویان را برانداخت، پس از حضور امام هشتم(ع) Ùˆ سایر سادات از خاندان پیامبر(ص) در خراسان، با عشق مردم ایران به خاندان نبوت، Ú©Ù‡ چشمه‌ جوشان اسلام ناب بودند، گسترش اسلام به اوج خود رسید Ùˆ پیش از حضور امام هشتم(ع) Ú©Ù‡ دوره‌ اختناق امویان بود، ایران بهترین مأمن خاندان رسالت بود.

در دوره‌ وقوع اختلاف Ùˆ آشوب میان بنى‌امیه Ùˆ بنى‌عباس Ú©Ù‡ معاصر امام باقر Ùˆ امام صادق(ع) بودند، رابطه‌ ایرانیان با چشمه‌هاى زلال دین Ùˆ دانش برقرار بود Ùˆ خردمندان Ùˆ اندیشمندان ایرانى پیام اسلام را مى‌گرفتند Ùˆ در ایران به ترویج Ùˆ بسط آن مى‌پرداختند Ùˆ با اندیشه‌هاى انحرافى Ùˆ اختلاف‌انگیز تزریق‌ شده از سوى دستگاه اموى Ùˆ … مبارزه، Ùˆ از عقاید راستین اسلام پاسدارى مى‌کردند Ùˆ با شبهاتی Ú©Ù‡ از سوى دستگاه حکومت، براى نابودى اسلام بر اصول اعتقادات Ùˆ کلام الهى وارد مى‌شد، برخورد علمى مى‌کردند Ùˆ به آن‌ها پاسخ مى‌دادند.(Û²Û³)

*نتیجه‌گیری؟

-بنابراین یکی از مهم‌ترین عوامل پایدارى و گسترش اسلام در ایران، عشق و علاقه‌ مردم ایران به اهل‌ بیت(ع) است، چون در مناطقى که توسط امویان و عباسیان فتح شده بود، پس از انقراض حکومت آن‌ها اثرى از دین اسلام برجا نماند،(۲۴) این خود بهترین دلیل بر ردّ نظریه‌ «بسط و گسترش اسلام به زور شمشیر» است، چون هرگاه دین در قلوب مردم رسوخ کرد و جزئى از فرهنگ و زندگى آنان شد، هرگز رنگ نیستى و زوال نخواهد پذیرفت!

پی‌نوشت‌ها:

۱- بروس کوئن، مبانى جامعه شناسى،تهران: انتشارات سمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۲، ش، ص ۵۹٫

Û²- ر.Ú©: ابن هشام، السیره النبویه، تهران، نشر اسلامیه، چاپ چهارم، Û±Û³Û¶Û¸ ص ۳۵۸؛  یعقوبى، تاریخ، ترجمه‌ آیتى، تهران، انتشارات علمى فرهنگى، چاپ هفتم، Û±Û³Û·Û´ØŒ ج ۱، ص ۴۴۲؛ آیتى، تاریخ پیامبر اسلام، تهران: دانشگاه، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش، ص۳۹۰ Ø› رسول جعفریان، تاریخ سیاسى اسلام، قم: انتشارات دلیل، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش، ج ۱، ص Û¹Û±-Û³Û·Û· Ùˆ ص Û´Û³Û°Ø› پیامبر(ص) در مدینه اقلیت‌هاى دینى Ùˆ اسراى مشرکین را در انتخاب پرداخت جزیه Ùˆ قبول اسلام، آزاد مى‌گذاشت Ùˆ… Ø› این‌ها بهترین دلیل بر به کار نگرفتن زور Ùˆ استبداد در قبولاندن دین اسلام توسط پیامبر(ص) است.

Û³-اعراف/ ۱۵۸، سباء/۲۸، قلم، آیه ۵۲، …

۴-على احمدى میانجى، مکاتیب الرسول، قم: یاسین، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج ۱، ص ۳۰-۹۰٫

۵- نهج‌البلاغه، خ ۲، ۹۳، ۹۵، ۱۹۲، درباره‌ اخلاق تحسین برانگیز و حیرت‌آور پیامبر در تربیت اعراب جاهلی است.

۶- عبدالحسین زرین کوب، تاریخ مردم ایران پس از اسلام، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۷۱ش، ص ۱۲ و ۱۴٫

۷- همان، ص ۳۸۰؛ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه‌ فخر داعى گیلانى، تهران: علمى، چاپ چهارم، ۱۳۳۴ش، ص ۱۵۸٫

۸- على بن حسین مسعودى، مروج الذهب، ترجمه‌ پاینده، تهران: علمى فرهنگى، چاپ چهارم، ۱۳۷۰ش، ج ۱، ص ۶۰۳-۶۱۵٫

۹- عبدالحسین زرین کوب، همان، (چ سوم)، ص ۵۳۵٫

۱۰- ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، تاریخ الطبرى، ترجمه‌ پاینده، تهران: اساطیر، چاپ چهارم، ۱۳۶۸ش، ج ۴، ص ۱۴۳۶٫

۱۱- ویل دورانت، تاریخ تمدن، تهران: علمى فرهنگى، چاپ چهارم، ج ۴، ص ۱۸۸و ۴۱۷ ـ ۴۲۸٫

۱۲- نهج‌الفصاحه، تهران: انتشارات جاویدان، اول، ۱۳۷۴ش، ص ۶۴۹٫

۱۳- مشکور و رجب‌نیا، تاریخ سیاسى و اجتماعى ایران، اشکانیان،(تهران: دنیاى کتاب، چاپ سوم، ۱۳۷۴ش)، ص ۶۴، ۷۰، ۱۰۲، ۱۲۸ و ۱۴۹؛ و حسن پیرنیا، ایران باستان، (تهران: دنیاى کتاب، چاپ اول، ۱۳۷۰ش)، ص ۱۹۵ و ۲۰۶٫

۱۴- زرین‌کوب، بامداد اسلام، (تهران: امیر کبیر، چاپ ششم، ۱۳۶۹ش)، ص ۸۷، ویل دورانت، همان، ص ۱۶۹ ـ ۱۸۱؛ ر.ک: کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه ى رشید یاسمى، (تهران: دنیاى کتاب، چاپ نهم، ۱۳۷۴ش)، ص ۱۳۸ و ۶۳۸ ـ۶۶۶٫

۱۵- ابراهیم حسن، تاریخ سیاسى اسلام، تهران، دنیاى کتاب، چ هشتم، ۱۳۷۸ ش، ص ۲۵ ـ ۲۴۴ و ۲۶۸٫

۱۶- همان، ص ۲۶۹٫

۱۷- محدث نورى، نفس الرحمان فى فضیله السلمان، تهران: آفاق، چاپ اول، ۱۳۶۹ش)، ص ۵۵۱٫

Û±Û¸- یعقوبى، همان، ص Û³Û¹ Ù€ Û´Û²: تبعیض خلیفه‌ى اول در تقسیم بیت‌المال Ú©Ù‡ به اعراب پنج هزار درهم Ùˆ به عجم‌هاى اهل ایران دو هزار درهم داد؛ محدث نورى، همان، ص Û¶Û·Ø› معاویه در نامه‌اى به ابن زیاد مى‌نویسد: درباره‌ ایرانیان به سنت عمر عمل Ú©Ù† Ú©Ù‡ هر یک از آن‌ها Ú©Ù‡ مسلمان شد، خوارش Ú©Ù† Ùˆ نگذار با عرب ازدواج کند Ùˆ از عرب ارث ببرد، ولى عرب از آن‌ها ارث ببرد… از آن‌ها کار سخت بکش، در نماز نگذار از عرب جلوتر باشند Ùˆ… عمر دیه‌ موالى (ایرانیان) را نصف دیه‌ عرب تعیین کرد….

Û±Û¹- همان، ص Û³ÛµÛ¸Ù« عمر در نامه‌اى به سلمان نوشت: تو با کارهایت در مدائن Ù€ سلمان تواضع داشت Ùˆ با مردم مهربان بود Ùˆ… Ù€ سلطنت را تضعیف کرده‌اى! سلمان در جواب نوشت: تو مى‌دانى Ú©Ù‡ پیامبر(ص) نیز با مردم الفت داشت… ر.Ú©: همان، ص ÛµÛ²Û· Ùˆ سید على خان شیرازى، الدرجات الرفیعه، (قم: نشر بصیرتى Û±Û³Û¹Û·Ø´)ØŒ ص ۲۱۵؛ سلمان براى استاندارى مدائن از امیر مؤمنان اجازه گرفت.

۲۰- احمد کسروى، در پیرامون تاریخ، تصحیح عزیز علیزاده، (انتشارات فردوس، ۱۳۷۷ش)، ص.

۲۱- سیداحمدرضا خضرى، تاریخ خلافت عباسى از آغاز تا پایان آل بویه، (تهران: انتشارات سمت، چاپ اول، ۱۳۷۸ش)، ص ۳ ـ ۱۵٫

۲۲- رسول جعفریان، تاریخ تشیع،(تهران: سازمان تبلیغات، چاپ سوم، ۱۳۷۱ش)، ص ۶۸٫

۲۳- شیخ مفید، ارشاد، (قم: آل البیت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق)، ج ۲، ص ۱۶۰ ـ ۳۳۰; سید احمدرضا خضرى، ص ۳۴; سید حسین محمد جعفرى، تشیع در مسیر تاریخ، (تهران: نشر فرهنگ، چاپ هفتم، ۱۳۷۳ش)، ص ۲۹۰ و ۳۰۲٫

Û²Û´- گوستاولوبون، همان، ص Û±Û¶Ûµ Ù€ Û±Û¶Û· Ú©Ù‡ اشاره به اخراج مسلمین از جزیره‌ سیسیل Ùˆ… مى‌کند.